- Джагатайский улус
-
Чагатайский улус 1222 — 1346 Столица 1222—1346 Алмалык Язык(и) Чагатайский язык Преемственность ← Монгольская империя
Могулистан →Чагатайский (Джагатайский) улус (Улус Чагатая) — монгольское государство, образовавшееся в Средней Азии в 1266 после распада Великой Монголии и уничтоженное в 1370 Тамерланом. Названо по имени сына Чингисхана — Чагатая (Джагатая) — и его дома. Официальной религией Чагатайского улуса стал ислам.
Содержание
История
Улус Чагатая охватывал прежде всего бывшую державу каракитаев и Кучлука Найманского (страна Хомил в монгольских памятниках), а в целом — Мавераннахр с югом Хорезма, большую часть Семиречья и Восточный Туркестан почти до Турфана (включая Кашгарию). Последним крупным центром улуса на востоке был Аксу.
Три группы тюрков-карлуков (в Семиречье, Фергане и на тибетской границе) со времен Чингиса считались автономными и в этом качестве были включены в племенную систему улуса. К внешним границам державы улус выходил только на юге, где они шли по западному Куньлуню и южным отрогам Памира.
Ставка орды Чагатая находилась к западу от Алмалыка (совр. Кульджа или Инин) в Семиречье, и называлась Куяш и Улуг-иф (Улуг-уй — «Большой дом»). Долина Или с главным городом Алмалыком составляла центральную часть его владений и называлась «Иль-аларгу» или «Иль-Аларгузи». В Мавераннахре реальной властью обладал скорее налоговый откупщик Махмуд Ялавач (1225-38), назначенный прямо хаганом Угэдэем, чем Чагатай. В 1238 году Чагатай, без согласия хагана сместил Махмуда. Хаган упрекнул брата, но передал ему Мавераннахр в непосредственное гражданское управление, передав откуп налогов сыну Махмуда, Масуд-беку (1238-89), и одновременно расширив его полномочия на весь Улус Чагатая.
Чагатай умер в том же 1241 году (по другим данным — в 1242), что и Угэдэй, но несколько позже, завещав престол своему внуку Хара-Хулагу, сыну Мутугена. После избрания Гуюка, сына Угэдэя, новым хаганом, Гуюк низложил Хара-Хулагу, объявив, что при жизни сына внуку нельзя наследовать трон, и отдал Чагатайский улус старшему сыну Чагатая — Есумонкэ. Итак, с 1246/47 г улусом по воле Гуюка правил Есумонкэ; он пьянствовал, не обращая внимание на дела, которыми заправляла его жена, и вскоре должен был взять себе в соправители своего племянника Бури. Ставка Есумонкэ располагалась в Алмалыке.
После Курултая 1251 и воцарения Мункэ-хана большинство взрослых представителей династии Чагатаев было казнено. Улус поделили Мункэ и Батый, к которому отошёл Мавераннахр. В 60-х гг. 13 в. внук Чагатая — Алгу восстановил власть Чагатаев в улусе. Преемники Алгу — Мубарек и Борак, стремясь к более тесным связям с населением оседлых областей, приняли ислам. В Мавераннахр из Семиречья была перенесена ханская ставка и переселены некоторые монгольские роды, в том числе джалаиры и барласы (1266). Попытки разных ханов укрепить единство монгольских владений, в частности административные и финансовые реформы Кебек-хана (1318-26), не смогли устранить феодальной раздробленности. Чагатайский улус уже к 40-м гг. 14 в. фактически распался на ряд феодальных владений.
С образованием государства Тимура власть Чагатаидов в Мавераннахре прекратилась.
Правители Чагатайского улуса
- Чагатай-огул, р.1186, сын Чингис-хана, йэкэ йасаул 1225—1242
- Хара Хулагу-хан, сын Мэнгэту-оглана, хан улуса Чагатая 1242—1247, 1252
- Йису Мункэ-хан, сын Чагатай-огула, хан улуса Чагатая 1247—1252
- Мубаракшах-хан, сын Хара Хулагу-хана, хан улуса Чагатая 1252—1261, 1266
- Алгу, сын Байдар Баатор-оглана, хан улуса Чагатая 1261—1266
- Гийас уд-Дин Барак-хан, сын Йису Дува-хана, хан улуса Чагатая 1266—1271
- Негубек-хан, сын Ишарбан-оглана, хан улуса Чагатая 1271—1272
- Буга Тэмур-хан, сын Кадан Сэчэн-оглана, хан улуса Чагатая 1272—1291
- Йису Дува-хан, сын Мэнгэту-оглана, хан улуса Чагатая 1291—1306
- Кунчек-хан, сын Йису Дува-хана, хан улуса Чагатая 1306—1308
- Хизр Талику-хан, сын Бури-оглана, хан улуса Чагатая 1308—1309
- Кебек-хан, сын Йису Дува-хана, хан улуса Чагатая 1309, 1318—1326
- Йису Буга-хан, сын Йису Дува-хана, хан улуса Чагатая 1309—1318
- Ильджидигу-хан, сын Йису Дува-хана, хан улуса Чагатая 1326
- Дува Тэмур-хан, сын Барак-хана, хан улуса Чагатая 1326
- Ала уд-Дин Тармаширин-хан, сын Йису Дува-хана, хан улуса Чагатая 1326—1334
- Чангши-хан, сын Эбугэн-оглана, хан улуса Чагатая 1334
- Бузан-хан, сын Торе Тэмур-оглана, хан улуса Чагатая 1334—1338
- Йису Тэмур-хан, сын Эбугэн-оглана, хан улуса Чагатая 1338—1342
- Мухаммад-хан, сын Пулад-оглана, хан улуса Чагатая 1342—1343
- Казан-хан, сын Йасавур-оглана, хан улуса Чагатая 1343—1346
- Тоглук Тэмур-хан, сын Йису Буга-хана, хан улуса Моголистан 1347—1359, хан улуса Чагатая 1359—1362
- Илйас Ходжа-хан, сын Тоглук Тэмур-хана, хан улуса Чагатая 1362—1370, хан улуса Моголистан 1370—1383
Правители Чагатайского улуса в Мавераннахре
- Казаган (возможно, Казан-хан), эмир Мавераннахра 1346—1358
- Байан Кули-хан, сын Сургу-оглана, хан Мавераннахра 1348—1359
- Тэмуршах-хан, сын Йасур Тэмур-оглана, хан Мавераннахра 1359
- Тоглук Тэмур-хан, сын Йису Буга-хана, хан Моголистана 1347—1359, хан улуса Чагатая 1359—1362
- Илйас Ходжа-хан, сын Тоглук Тэмур-хана, хан улуса Чагатая 1362—1370, хан Моголистана 1370—1383
- Хусейн, внук Казагана (Казан-хана?), эмир Мавераннахра 1364—1370
- Адил-хан, сын Мухаммад Пулад-оглана, хан Мавераннахра 1370
- Суюргатмыш-хан, сын Казан-хана, хан Мавераннахра 1370—1388
- Гийас ул-Хакк ва-д-Дин Султан Махмуд-хан, сын Суюргатмыш-хана, хан Мавераннахра 1388—1398
- Сатук-хан хан Мавераннахра 1398—1405, ум.1409
Правители Чагатайского улуса в Моголистане
- Тоглук Тэмур-хан, сын Йису Буга-хана, хан Моголистана 1347—1359, хан улуса Чагатая 1359—1362
- Илйас Ходжа-хан, сын Тоглук Тэмур-хана, хан улуса Чагатая 1362—1370, хан Моголистана 1370—1383
- Хизр Ходжа-хан, сын Тоглук Тэмур-хана, хан Моголистана 1383—1399
- Шам-и Джахан-хан, сын Хизр Ходжа-хана, хан Моголистана 1399—1408
- Мухаммад-хан, сын Хизр Ходжа-хана, хан Моголистана 1408—1416
- Шер Мухаммад-хан, сын Мухаммад-хана, хан Моголистана 1416
- Накш-и Джахан-хан, сын Хизр Ходжа-хана, хан Моголистана 1416—1418
- Султан Увайс-хан, сын Шер Али-оглана, хан Моголистана 1418—1429
- Йису Буга-хан, сын Султан Увайс-хана, хан Моголистана 1446—1461
- Дуст Мухаммад-хан, сын Йису Буга-хана, хан Моголистана 1461—1466
- Йунус-хан р.1415, сын Султан Увайс-хана, хан Моголистана 1466—1486
- Кебек-хан, сын Дуст Мухаммад-хана, хан Чалыша 1466—1472
- Султан Махмуд-хан р.1443, сын Йунус-хана, хан Ташкента 1485—1501
- Султан Ахмад-хан, сын Йунус-хана, хан Моголистана 1486—1504
- Мансур-хан, сын Султан Ахмад-хана, хан Аксу 1504—1514, хан Моголистана 1514—1544
- Султан Саид-хан р.1487, сын Султан Ахмад-хана, хан Яркенда 1514—1533
- Айман Ходжа-хан, сын Султан Ахмад-хана, хан Аксу 1516—1531
- Баба-хан, сын Султан Ахмад-хана, хан Кучи 1516—
- Абд ур-Рашид-хан р.1509, сын Султан Саид-хана, хан Яркенда 1533—1544, хан Моголистана 1544—1565
- Шах-хан, сын Мансур-хана, хан Чалыша 1544—1570
- Абд ул-Карим-хан, сын Абд ур-Рашид-хана, хан Моголистана 1565—1592
- Абу-л-Мухаммад-хан, сын Мансур-хана, хан Чалыша 1570—
- Мухаммад-хан, сын Абд ур-Рашид-хана, хан Моголистана 1592—1610
- Худабанде-хан, сын Мухаммад Курайш-султана, хан Чалыша —1596
- Шах Шуджа уд-Дин Ахмад-хан р.1570, сын Мухаммад-хана, хан Кашгара 1596—1610, хан Моголистана 1610—1619
- Зийа уд-Дин Ахмад Тэмур-хан, сын Ахмад-хана, хан Аксу 1596—1614
- Абд ур-Рахим-хан р.1560, сын Ариф-султана, хан Чалыша 1596—1624
- Абд ул-Латиф Апак-хан, сын Ахмад-хана, хан Кашгара 1611—1619, хан Моголистана 1619—1627
- Курайш-хан, сын Йунус-султана, хан Моголистана 1619
- АбдУлла-хан, сын Абд ур-Рахим-хана, хан Чалыша 1624—1637, хан Моголистана 1637—1667
- Султан Ахмад Пулад-хан, сын Ахмад Тэмур-хана, хан Моголистана 1627—1632, 1635—1637
- Султан Махмуд Кылыч-хан, сын Ахмад Тэмур-хана, хан Кашгара 1627—1632, хан Моголистана 1632—1635
- Джульбарс-хан, сын АбдУлла-хана, хан Кашгара 1637—1665, хан Хотана 1665—1667, хан Моголистана 1667—1669
- Абу-л-Мухаммад-хан, сын Абд ур-Рахим-хана, хан Чалыша 1637—1655
- Ибрахим-хан, сын Абд ур-Рахим-хана, хан Хотана 1637—1641, хан Чалыша 1655—
- Султан Саид Баба-хан, сын Абд ур-Рахим-хана, хан Хами 1637—
- Нур уд-Дин-хан, сын АбдУлла-хана, хан Хотана 1641—1650, хан Аксу 1650—1667
- УбайдУлла-хан, сын Джульбарс-хана, хан Хотана 1661—1665
- Исмаил-хан, сын Абд ур-Рахим-хана, хан Аксу 1667—1670, хан Моголистана 1670—1678
- Абд ул-Латиф-хан, сын Джульбарс-хана, хан Моголистана 1669—1670
- Мухаммад Амин-хан, сын Султан Саид Баба-хана, хан Моголистана 1681—1692
- Мухаммад Мумин-хан, сын Мухаммад Амин-хана, хан Моголистана 1692—1706
См. также
Литература
- Бартольд В. В. Очерк истории Семиречья, Фрунзе, 1943.
- Бартольд В. В. История культурной жизни Туркестана, Л., 1927.
Ссылки
Wikimedia Foundation. 2010.